Ölçmənin əhəmiyyəti

Ölçmə, hər hansı bir hadisənin, obyektin və ya prosesin kəmiyyətcə dəyərləndirilməsi üçün istifadə olunan əsas alətdir. Gündəlik həyatdan elmi tədqiqatlara, mühəndislikdən iqtisadiyyata qədər müxtəlif sahələrdə ölçmə əsas rol oynayır.

Sənayedə məhsul istehsalının keyfiyyətini təmin etmək üçün ölçmə mütləqdir. Standartlara uyğun məhsul istehsal etmək üçün hər mərhələdə ölçmə prosesi həyata keçirilir. Elmi araşdırmalarda nəticələrin düzgün olması ölçmə cihazlarının dəqiqliyindən asılıdır. Yeni texnologiyaların və ixtiraların yaradılmasında ölçmə metodları əsas vasitələrdən biridir. Biznes və idarəetmə sahələrində ölçmə prosesləri əsas götürülür. Məsələn, maliyyə hesabatlarının düzgün ölçülməsi şirkətlərin qərar qəbul etməsində əhəmiyyətli rol oynayır. Beynəlxalq standartların tətbiq edilməsi üçün ölçmə əsas alət kimi istifadə olunur. Bu, ticarət və istehsalat proseslərinin dünya miqyasında uyğunluğunu təmin edir. 

Biz həmişə ölçmüşük. Keçmişdə ölçmələr tez-tez insan bədəninə əsaslanırdı, məsələn, baş barmağın eni və ya bir qolun uzunluğu. Lakin baş barmağın eni insandan insana fərqləndiyi üçün bu davamlı bir həll deyildi. 1875-ci ildə bir çox ölkə Metrik Konvensiyasını imzalayanda, bu gün SI (International System of Units) adlandırdığımız beynəlxalq ölçü vahidləri sistemi istiqamətində mühüm addımlar atıldı.

Ölçmə insanların həyatının ayrılmaz hissəsidir. Həm fərdi, həm də ictimai səviyyədə dəqiq və etibarlı ölçmə vasitələri qərarların düzgün və faydalı olmasını təmin edir. Texnologiyanın inkişafı ilə ölçmə sahəsi daha da müasir və dəqiq metodlarla zənginləşir.

Həqiqi dəyəri bilmək mümkün deyil

Həqiqi dəyər obyektin və ya hadisənin ideal və mütləq ölçüsüdür, lakin bu dəyəri birbaşa ölçmək mümkün deyil. Bütün ölçmələr təxmini dəyərləri verir, çünki həmişə müəyyən bir ölçü səhvi mövcuddur.

Yaxşı ölçmə nədir? Necə təmin edə bilərik ki, düzgün ölçək və hamı eyni qaydada ölçsün? Əsas fərziyyə budur: ölçdüyünüz dəyərin həqiqi dəyər olduğunu heç vaxt bilə bilməzsiniz.

Hər ölçmə prosesində səhvlər baş verir və bunlar həqiqi dəyərdən sapmalara səbəb olur. Bu səhvlər üç əsas kateqoriyaya bölünür: Sistematik səhvlər (alətin kalibrlənməməsi və ya metodun düzgün seçilməməsi nəticəsində yaranır), təsadüfi səhvlər (çevrə mühitində təsadüfi dəyişikliklərdən qaynaqlanır (temperatur, titrəmə və s.)), insana aid səhvlər(ölçəni icra edən şəxsin diqqətsizliyi və ya qeyri-dəqiq müşahidəsi səbəbindən baş verir).

Həqiqi dəyəri tam bilmək mümkün olmasa da, dəqiq ölçmə metodları ilə ona yaxınlaşmaq mümkündür.

Metrologiyada bu, ölçmə qeyri-müəyyənliyi adlanır. Bəzən ölçmə qeyri-müəyyənliyi o qədər də əhəmiyyət daşımır. 187 sm ya da 189 sm boyda olmaq həqiqətən də önəmli deyil. Lakin ticarət və istehsalat sahəsində bu daha vacibdir. Məsələn, avtomobilin bir hissəsi dəqiq uyğun gəlməlidir və yanacaq doldurarkən nasosun düzgün dəyəri göstərməsini istəyirsiniz.

Həqiqi dəyəri tam bilmək mümkün deyil, lakin bu, ölçmə prosesinin etibarlılığını inkar etmir. Daha dəqiq nəticələr əldə etmək üçün elmi metodologiyalardan və müasir texnologiyalardan istifadə etməklə həqiqi dəyərə yaxınlaşmaq mümkündür. Ölçmədə məqsəd mütləq həqiqəti tapmaq yox, praktik baxımdan kifayət edəcək dəqiqliyə nail olmaqdır.

Metrologiyada daha bir fundamental anlayış – İzlənilmə

Metrologiyada izlənilmə, hər hansı bir ölçmə nəticəsinin müəyyən bir milli və ya beynəlxalq standartla əlaqələndirilə bilməsi prosesidir. Bu əlaqə, hər mərhələdəki ölçmə qeydləri və səhvlər barədə məlumatların sənədləşdirilməsi ilə təsdiq edilir. Azərbaycan Metrologiya İnstitutu olaraq, bir çox fiziki kəmiyyətin izlənilməsini təmin etmək üçün müvafiq laboratoriyalarımız vasitəsilə cavabdehlik daşıyırıq.

İzlənilmə, ölçmənin bir etalon və ya standart vasitəsilə daha yüksək səviyyəli standartlara qədər dayanıqlı və sənədləşdirilmiş bir zəncirlə bağlanmasını təmin edir. Bu anlayış ölçmələrin dəqiq, müqayisəli və beynəlxalq səviyyədə tanınmış olmasını təmin etmək üçün vacibdir. İzlənilmə yalnız texniki bir proses deyil, həm də keyfiyyətin və etibarlılığın təminatıdır.

Kalibrlənmə – dəqiqliyin təminatı

Kalibrlənmə, ölçmə cihazının göstəricilərinin müəyyən bir etalon və ya standart ilə müqayisə edilərək dəqiqliyinin yoxlanılması və zəruri hallarda tənzimlənməsi prosesidir. Bu proses ölçmə nəticələrinin milli və ya beynəlxalq standartlarla uyğunluğunu təmin etmək məqsədi daşıyır.

Dəqiqliyin təmin edilməsi (ölçmə cihazlarının səhvlərini minimuma endirmək), etibarlılığın artırılması (ölçmə nəticələrinin dəqiq və sabit olmasını təmin etmək), standartlara uyğunluq (cihazların beynəlxalq və milli standartlara uyğun işləməsini təmin etmək) və keyfiyyətə nəzarət (istehsalat və elmi tədqiqatlarda keyfiyyətin yüksək səviyyədə saxlanılması) kalibrlənmənin əsas məqsədlərindəndir.

Kalibrlənmə olmadan ölçmə cihazlarının göstəricilərinə etibar etmək mümkün deyil. Hər bir sahədə, xüsusilə də təhlükəsizlik, keyfiyyət və standartların təmin olunmasında kalibrlənmə mühüm rol oynayır.

Ölçmədə dəqiqlik üçün hədd varmı?

Hər bir ölçmə prosesində dəqiqliyin müəyyən həddi mövcuddur. Bu, ölçmənin təbiəti, istifadə olunan cihazlar, metodologiya və mühitin təsirləri ilə bağlıdır. Ölçmədə mütləq dəqiqlik mümkün deyil, çünki həmişə müəyyən bir ölçmə qeyri-müəyyənliyi və səhv payı olur.

Dəqiqlik həmişə ölçmə qeyri-müəyyənliyi ilə məhduddur. Qeyri-müəyyənlik ölçmə nəticələrinin həqiqi dəyərə nə qədər yaxın olduğuna dair bir göstəricidir. Qeyri-müəyyənlik azaldıqca dəqiqlik artır, lakin tam mütləq dəqiqlik heç vaxt mümkün deyil.

Ölçmədə dəqiqlik üçün hədd mövcuddur və bu hədd ölçmə prosesinə, cihazlara və mühitə bağlıdır. Mütləq dəqiqlik əldə etmək mümkün olmasa da, müasir texnologiyalar və metodologiyalar vasitəsilə həqiqi dəyərə yaxınlaşmaq mümkündür.

Azərbaycan Metrologiya İnstitutu olaraq, müxtəlif fiziki kəmiyyətlər üçün müvafiq laboratoriyalarımız vasitəsilə metrologiyada izlənilməni təmin etmək üçün çalışırıq. Kalibrlənmə zəncirləri, milli standartlar və beynəlxalq müqayisələr kiloqramın hər yerdə kiloqram, metrin isə hər yerdə metr olmasını təmin edir.