Ölçmənin əhəmiyyəti

Nə qədər böyük, nə qədər ağır, nə qədər uzun, nə qədər kiçik, nə qədər…? Ölçmə insana xas olan bir xüsusiyyətdir. Biz bilmək istəyirik ki, hansı avtomobil ən sürətlidir, kim ən uzundur və kim ən güclüdür. Düzgün və bərabər ölçmənin əhəmiyyətini kiçik hesab etmək olmaz.

Biz həmişə ölçmüşük. Keçmişdə ölçmələr tez-tez insan bədəninə əsaslanırdı, məsələn, baş barmağın eni və ya bir qolun uzunluğu. Lakin baş barmağın eni insandan insana fərqləndiyi üçün bu davamlı bir həll deyildi. 1875-ci ildə bir çox ölkə Meter Konvensiyasını imzalayanda, bu gün SI adlandırdığımız beynəlxalq ölçü vahidləri sistemi istiqamətində mühüm addımlar atıldı.

"Əslində, SI ticarət üçün zəruri şərtdir. Ticarətin coğrafi ərazisi yaxın ərazilərdən ölkələr və qitələr arasında ticarətə qədər genişləndikcə, ümumi ölçü vahidləri getdikcə daha vacib oldu. Ölçü vahidləri ilə razılaşmasanız, ticarət mümkün deyil. Bu gün SI və metrologiya cəmiyyətin bütün sahələrinin və bütün istiqamətlərinin təməlini təşkil edir", – deyə İsveç Metrologiya İnstitutunda (RISE) müxtəlif fiziki kəmiyyətlər üzrə Milli Laboratoriyalara cavabdeh olan Jan Johansson bildirir.

Həqiqi dəyəri bilmək mümkün deyil

Yaxşı ölçmə nədir? Necə təmin edə bilərik ki, düzgün ölçək və hamı eyni qaydada ölçsün? Əsas fərziyyə budur: ölçdüyünüz dəyərin həqiqi dəyər olduğunu heç vaxt bilə bilməzsiniz.

"Ölçməyə təsir edən bir çox amil var. Məsələn, metrəni nə qədər sərt dartırsınız, temperatur və rütubət, ölçdüyümüz obyektin xüsusiyyətləri və s. Ölçərkən əmin ola biləcəyimiz yeganə şey, həqiqi dəyəri ölçdüyümüzü heç vaxt bilməyəcəyimizdir", – Jan Johansson deyir.

Biz ölçülən dəyərin həqiqi dəyər olduğuna əmin ola bilmərik.

Metrologiyada bu, ölçmə qeyri-müəyyənliyi adlanır. Bəzən ölçmə qeyri-müəyyənliyi o qədər də əhəmiyyət daşımır. 187 sm ya da 189 sm boyda olmaq həqiqətən də önəmli deyil. Lakin ticarət və istehsalat sahəsində bu daha vacibdir. Məsələn, avtomobilin bir hissəsi dəqiq uyğun gəlməlidir və yanacaq doldurarkən nasosun düzgün dəyəri göstərməsini istəyirsiniz.

"Bəzən bu, hətta həyat və ölüm məsələsi ola bilər, məsələn, dərman dozasını təyin edərkən. Ölçmələr müxtəlif qərarların qəbulunun əsasıdır və yaxşı qərarlar qəbul etmək üçün ölçmə metodlarımızı və ölçmə keyfiyyətimizi yaxşı bilməliyik", – deyə Jan Johansson bildirir.

Metrologiyada daha bir fundamental anlayış – İzlənilmə

İzlənilmə bir metrin bütün dünyada metr, bir kiloqramın isə kiloqram olmasını təmin edən əsas prinsipdir. Azərbaycan Metrologiya İnstitutu olaraq, bir çox fiziki kəmiyyətin izlənilməsini təmin etmək üçün müvafiq laboratoriyalarımız vasitəsilə cavabdehlik daşıyırıq.

"İzlənilmə o deməkdir ki, mağazada tərəvəz üçün istifadə olunan tərəzidən milli standartlara qədər bütün ölçmə zəncirində müqayisələr aparılmalıdır. Bunu bir piramida kimi təsəvvür edə bilərsiniz: dünyanın hər yerindəki ölçmə cihazları kalibrlənir və bir referens və ya standartla əlaqələndirilə bilir", – Jan Johansson izah edir.

Kalibrlənmə – dəqiqliyin təminatı

Kalibrlənmə, bir ölçmə cihazını referens və ya başqa bir standartla müqayisə etmə aktıdır və bu, milli standartlara qədər davam edən zənciri təşkil edir. Piramidanın aşağı mərhələlərində hər bir kalibrləmə addımı ilə ölçmə qeyri-müəyyənliyi artır. Milli Laboratoriyalar milli standartları qorumaqdan məsuldur və bu laboratoriyalardakı tədqiqatların böyük hissəsi ölçmə qeyri-müəyyənliyini daha da azaltmaq üçün yeni standartların hazırlanmasına yönəlib.

"Biz bunu sənaye və biznesdən gələn artan tələblərə cavab vermək üçün edirik. Dəqiqlik tələbləri daim artır. Bunun bir nümunəsi kimi, yaxınlarda SI sisteminə 10²⁷ və 10³⁰ (yəni 27 və 30 sıfır) üçün yeni prefikslər əlavə edilib. Bu, gələcəkdə dəqiqlik tələblərini ödəmək məqsədilə edilib", – Jan Johansson deyir.

Ölçmədə dəqiqlik üçün hədd varmı?

"Bir çox dəfə dəqiqlik həddinə çatdığımızı düşündüm və yanıldım. Ona görə də indi cavabım belədir: mən müəyyən bir hədd görmürəm. Amma unutmamaq lazımdır ki, yaxşı ölçmə ən kiçik ölçmə qeyri-müəyyənliyinə sahib olmaq demək deyil, ölçmə qeyri-müəyyənliyinin müəyyən olunmuş və ölçmə ehtiyaclarına uyğun olması deməkdir. Məsələn, istehsal prosesində bir ölçmə qeyri-müəyyənliyi saniyənin onda birinə ehtiyac duyulursa, ölçmə qeyri-müəyyənliyini milyardda bir saniyəyə endirməyin mənası yoxdur", – Jan Johansson vurğulayır.

Azərbaycan Metrologiya İnstitutu olaraq, müxtəlif fiziki kəmiyyətlər üçün müvafiq laboratoriyalarımız vasitəsilə metrologiyada izlənilməni təmin etmək üçün çalışırıq. Kalibrləmə zəncirləri, milli standartlar və beynəlxalq müqayisələr kiloqramın hər yerdə kiloqram, metrin isə hər yerdə metr olmasını təmin edir.