Tarixi ölçü vahidləri

Azərbaycan ərazisində qədim dövlərdən günümüzədək bir sıra ölçü vahidlərindən istifadə edilib. Bu ölçü vahidləri gündəlik həyatda rast gəlinən ehtiyaclar nəticəsində meydana çıxmışdır. Ölçü vahidlərinin daha dəqiq və mükəmməl olması, bu gün istifadə olunan formaya gəlməsi müəyyən bir vaxt müddətində baş vermişdir. Bu müddət ərzində bəzi ölçü vahidləri tamamilə unudulmuş, bəziləri isə daha da inkişaf etdirilmişdir. Hazırda istifadə edilməyən ölçü vahidlərinə misal olaraq ağacı göstərə bilərik. Belə ki, ağac bu gün ölçü vahidi kimi istifadə edilmir. Ancaq keçmişdə, xüsusilə orta əsrlərdə uzaq məsafələri ölçmək üçün ağacdan daha çox istifadə edilmişdir. Bir ağac təxminən 6-7 km məsafəyə bərabər götürülmüşdür.

Məlumat üçün bildirək ki, xalqımız uzunluq ölçüsü olaraq addım, qulac (qolac), qarış, çərək (bəzi bölgələrdə qimey), dirsək, ayaq, barmaq və s.-dən istifadə etmişdir. Etnoqrafik materiallar azərbaycanlıların təsərrüfat və məişət həyatında çəki və ölçü vahidlərindən son zamanlara qədər, bəzilərindən isə elə indi də istifadə olunduğunu göstərir.

Orta əsrlərdə ölkəmizdə olmuş oğrafiyaşünas-səyyahların əsərlərində gün, mil, sikkə, mərhələ, bərid, dirsək, qarış və başqa bu kimi ölçü (çəki) vahidlərinin adlarına rast gəlinir. Bəzi alimlər uzunluq ölçmək üçün yumruq, pəncə, gireh (4,4 sm), buğum, darı, tutmalaq (ovuc), güllük, bəhrə, kar, kəndir, ip, sicim, tənab, ciyədən də istifadə olunduğunu qeyd edirlər.

Hazırda gündəlik məişətdə baş, boyun, diş, kəllə, top, düymə və sair sözlər say və miqdar bildirmək məqsədilə qədim vaxtlardan indiyədək geniş şəkildə işlənməkdədir.

Uzunluq ölçü vahidəri

Addım — qədim dövrlərdə istifadə olunan bir uzunluq ölçü vahidi idi və bir insanın addım atarkən qət etdiyi məsafəyə əsaslanırdı. Addım ölçü vahidi, ümumiyyətlə bir insanın addım atarkən keçdiyi məsafəyə əsaslanırdı. Bu məsafə adətən 75 sm - 90 sm arasında dəyişə bilərdi, amma fərqli insanlar və müxtəlif dövrlər arasında fərqliliklər olardı.

Ağac — qədim dövrlərdə istifadə olunan bir uzunluq ölçü vahidi idi və əsasən ağacların ölçülməsi və ya ağac parçalarının uzunluğunu təyin etmək məqsədilə istifadə olunurdu. Bu vahid, adətən kəsilmiş ağacın və ya ağac materiallarının ölçülməsi zamanı tətbiq edilirdi. Tarixi baxımdan, ağac ölçüsü insanların tikinti və ticarət işlərində qarşılaşdıqları ehtiyaclara cavab verən bir vasitə idi.

Arşın — qədim dövrlərdə istifadə olunan bir uzunluq ölçü vahidi idi və ən çox ticarət, tikinti və gündəlik həyatda istifadə edilirdi. Arşın ölçü vahidi, bir insanın qolunun uzunluğu ilə əlaqələndirilirdi. Adətən arşın təxminən 68 - 75 sm arasında olurdu, amma fərqli dövrlərdə və coğrafi ərazilərdə bu ölçü bir az dəyişə bilərdi.

Çərək — qədim dövrlərdə istifadə olunan ölçü vahidi idi və əsasən taxıl və ya maye maddələrin ölçülməsi üçün istifadə olunurdu. Çərək arşının dörddə birinə bərabərdir. Əgər arşın 0,71 m-dirsə, onda çərək təxminən 18 sm-ə bərabər olur. ərək ölçüsü, gündəlik həyat və ticarət əlaqələri ilə əlaqəli olan qədim dövrün mühüm ölçü vahidlərindən biri olmuşdur.

Dirsək — qədim dövrlərdə istifadə olunan bir uzunluq ölçü vahidi idi və adətən insanın dirsəyindən barmaqlarına qədər olan məsafə ilə əlaqələndirilirdi.Bu ölçü vahidinin uzunluğu təxminən 45 sm - 52 sm arasında dəyişə bilərdi, amma müxtəlif dövrlərdə və coğrafi ərazilərdə bir az fərqli ola bilərdi.

Qarış — qədim dövrlərdə istifadə olunan bir uzunluq ölçü vahidi idi və əsasən insanın əlinin ölçüsünə əsaslanırdı. Qarış, barmaq uclarından çiyinə qədər olan məsafə kimi qəbul edilirdi və xüsusən gündəlik həyatda, ticarət və tikinti sahələrində istifadə olunurdu. Qarış ölçüsünün uzunluğu, təxminən 20 - 25 sm arasında dəyişirdi. Lakin müxtəlif dövrlərdə və coğrafi ərazilərdə bu ölçü bir az fərqli ola bilərdi.

Qulac (qolac) — xalq arasında geniş yayılmış və bu gün də işlədilən uzunluq ölçüsü vahididir. Qulac bəzi ədəbiyyatlarda "iki əli də çiyin bərabəri" açıq tutduqda sağ əlin başala barmağının ucundan sol əlin müvafiq barmağının ucuna qədər olan məsafəyə bərabər görülür; gah 150 sm, gah 142 sm, yaxud 177 sm hesab olunur. Başqa bir mənbədə isə qulacın dirsək sümüyünün uzunluğuna bərabər olduğu göstərilir. Dirsək sümüyünün uzunluğu da 40-64 sm arasında dəyişir. Bəzi mənbələrdə qulacı dirsəklə eyniləşdirir və 0,5 m-ə bərabər götürürlər.

Mənzil — qədim dövrlərdə istifadə olunan bir uzunluq ölçü vahidi idi və əsasən məsafə və uzunluq ölçmələri üçün istifadə olunurdu. Bu vahid, xüsusilə yol məsafəsi və ya müəyyən bir yerə qədər olan məsafə üçün istifadə edilirdi və müəyyən bir mənzil yolunun uzunluğunu təyin edirdi. Mənzil ölçü vahidi qədim dövrlərdə səyahət və yol ölçmə ilə əlaqədar olduqca mühüm bir rol oynamışdır.

Mil — uzunluq ölçü vahididir. Mil ölçüsünün dəqiq uzunluğu istifadə olunduğu kontekstdən asılıdır. Belə ki, əsasən ABŞ və Böyük Britaniyada məsafə ölçmələri üçün istifadə olun 1 mil = 1 609,344 metr, beynəlxalq dənizçilik və aviasiya məqsədləri üçün istifadə olun 1 mil = 1 852 metr, tarixi Osmanlı İmperiyasında istifadə edilən  mil isə 1 894 metrdir. Azərbaycanda mil əsasən beynəlxalq dəniz və aviasiya ölçüləri kontekstində işlədilir. Yolların uzunluğu və məsafələr əsasən kilometrlərlə ölçülsə də, mil termini bəzi beynəlxalq standartlarda yer alır.

Çəki ölçü vahidəri

Arpa – qədim dövrlərdə istifadə olunan bir çəki ölçü vahidi idi və əsasən taxıl və buğda kimi məhsulların çəki ölçülməsi üçün istifadə olunurdu. Arpa ölçüsünün dəqiq çəkisi müxtəlif dövrlərdə dəyişə bilərdi, amma 1 arpa adətən bir neçə kiloqramı təmsil edirdi. Arpa çəki ölçü vahidi müasir dövrdə artıq geniş istifadə edilmir. Bunun yerinə beynəlxalq çəki vahidləri olan kilogram və qram tətbiq olunur.

Girvənkə — əsasən bazarlarda və ticarət əməliyyatlarında kiçik kütləli məhsulların ölçülməsi üçün istifadə olunurdu. 1 girvənkə = 400 qram, əsasən 1 batmanın (təxminən 8-10 kq) 1/24 hissəsi olaraq qəbul edilirdi. Fərqli bölgələrdə və dövrlərdə girvənkənin dəyərində cüzi dəyişikliklər ola bilərdi, lakin ümumilikdə 400 qram civarında sabitləşmişdi. Girvənkə sözü bəzi bölgələrdə hələ də xalq arasında kiçik miqdarlardan danışarkən istifadə olunur.

Karat — Yunan dilindəki "keration" (qarağat toxumu) sözündən gəlir. Qədim dövrlərdə qarağat toxumları daşların çəkisini müqayisə etmək üçün standart olaraq istifadə edilirdi. 1 karat = 200 milliqram (0.2 qram). Əsasən qiymətli daşların və zinət əşyalarının çəkisini ölçmək üçün istifadə olunur. Misal: 5 karatlıq bir brilyant 1 qram çəkir (5 × 0.2 g). 

Misqal — kiçik kütlə ölçüsü üçün vacib bir vahid idi və əsasən qızıl, gümüş, dərmanlar və qiymətli malların çəkilməsində tətbiq olunurdu. Təxminən 4.8 qram olaraq qəbul edilən bu vahid, Şərq mədəniyyətində uzun bir tarixə sahibdir. Hazırda misqal ölçü vahidi olaraq istifadədən çıxmış olsa da, onun dəyəri bəzi dini və tarixi mətnlərdə hələ də əhəmiyyətlidir.

Batman — bir zamanlar Osmanlı İmperiyasında və bəzi Orta Şərq bölgələrində istifadə edilən qədim bir çəki ölçü vahididir. Osmanlı İmperiyasında bir "batman" təxminən 6,5 ilə 10 kq arasında dəyişirdi. Bu ölçü vahidi əsasən taxıl, pambıq, və ya digər kütləvi məhsulların çəkisini ölçmək üçün istifadə olunurdu. Bugünkü müasir metrik sistemlə tam uyğun olmasa da, tarixi ticarət sistemində mühüm rol oynayırdı.

Təbriz batmanı — qədim zamanlarda Azərbaycan və ətraf bölgələrdə istifadə edilən çəki ölçü vahidlərindən biridir. Təbriz batmanının konkret çəkisi də yerli ənənələrə və dövrün standartlarına görə dəyişə bilirdi. Təbriz batmanı təxminən 6,4 kq ağırlığında idi. Bu ölçü vahidi, xüsusilə ticarətdə — taxıl, pambıq, yağ, bal və digər məhsulların çəkisini ölçmək üçün istifadə edilirdi.

Kisə — məhsul miqdarını ifadə etmək üçün işlədilirdi, məsələn, taxıl, şəkər və ya duz kimi malların müəyyən bir kisəyə yerləşdirilən miqdarı nəzərdə tutulurdu. Təxminən 20-25 kq arasında dəyişən bir çəki miqdarı hesab edilirdi, lakin bu da yerli standartlara görə fərqlənə bilərdi. Hazırda "kisə" tarixi və arxaik bir termin kimi qəbul edilir və müasir ölçü sistemlərində istifadə olunmur. Lakin bölgə tarixi və iqtisadiyyatı haqqında məlumat verərkən əhəmiyyətlidir.

Hoqqa — qədim dövrlərdə istifadə edilən və əsasən kiçik miqyaslı ölçüləri ifadə etmək üçün işlədilən bir çəki ölçü vahididir. Bu vahid, adətən daha böyük ölçü sistemlərinin bir hissəsi kimi istifadə olunurdu və spesifik olaraq qiymətli maddələrin, məsələn, ədviyyatlar, dərman bitkiləri, qızıl və ya gümüş kimi materialların çəkisini ölçmək üçün tətbiq edilirdi. Bir hoqqa təxminən 5-10 qram arasında qəbul edilirdi. Hazırda "hoqqa" daha çox tarixi və simvolik mənada işlədilir və müasir çəki ölçü sistemlərində istifadə olunmur.

Pud — əsasən Azərbaycan, Rusiya, Orta Asiya və digər postsovet ölkələrinin tarixi ticarət sistemlərində geniş yayılmışdır. Bu vahid daha çox ağır malların, məsələn, taxıl, pambıq, kömür və digər məhsulların çəkisini ölçmək üçün istifadə edilirdi. Bir pud 16,38 kq (kiloqram) çəkidədir. 

Dirhəm — əsasən qiymətli maddələrin, məsələn, qızıl, gümüş, ədviyyatlar və dərmanların çəkisini ölçmək üçün istifadə edilirdi. Bir dirhəmin çəkisi təxminən 2,97 qram (klassik İslam standartlarına görə), bəzi mənbələrdə isə 3-4 qram arasında dəyişən ölçülər də qeyd olunur. İslam fiqhində dirhəm müəyyən ölçülərdə şəriətə uyğun ödənişlər (məsələn, zəkat üçün) hesablanarkən istifadə edilirdi.

Daqqa — adətən yüngül və dəyərli maddələrin, məsələn, dərmanlar, ədviyyatlar və ya qiymətli metalların çəkisini ölçmək üçün istifadə edilirdi. Daqqa çox kiçik bir vahid idi və ümumiyyətlə daha böyük ölçü vahidlərinin alt bölməsi kimi istifadə olunurdu. Bir daqqa təxminən 1 qram və ya daha az miqdarda bir çəkiyə uyğun gəlirdi, lakin bu dəyər bölgələrə və dövrə görə dəyişə bilərdi.

Dang — Bu vahid, xüsusilə ağır və dəyərli maddələrin ölçülməsi üçün istifadə edilirdi. Dang təxminən 2,5-3 kq arasında dəyişən bir çəkini ifadə edir. Bu, əslində orta ölçülü çəki vahidi sayılırdı və daha böyük miqdarda məhsulların ölçülməsində istifadə olunurdu. 

Tağar — qədim zamanlarda istifadə olunan bir çəki ölçü vahididir. Tağar, tarixi ticarət və kənd təsərrüfatı fəaliyyətlərində, xüsusilə böyük miqdarların ölçülməsi və ticarətində əhəmiyyətli bir yer tuturdu. Tağar ümumiyyətlə 40 kq ətrafında bir çəkini ifadə edir. Bu, böyük miqdarda məhsul ölçülməsi üçün istifadə edilən bir vahid idi və bu miqdar zamanla müəyyən qədər dəyişə bilirdi, lakin təqribən bu həddə idi.

Dinar — qızılın və ya digər qiymətli maddələrin dəqiq çəkisini ifadə edirdi. Bir dinar, təxminən 4,25 qram saf qızılın çəkisinə bərabər idi. Bu standart, İslam iqtisadiyyatında geniş istifadə edilmiş və hüquqi məsələlərdə də əsas götürülmüşdür. Bəzi bölgələrdə çəki vahidi kimi istifadə edilən dinar, həmçinin digər yerli ölçü vahidləri ilə əlaqələndirilirdi (məsələn, misqal və ya dirhəm ilə).

Rətl — dəqiq çəkisi bölgələrə və dövrlərə görə dəyişirdi. Lakin ümumi olaraq, bir rətlin çəkisi təxminən 450 qram ilə 500 qram arasında idi. Rətl, müəyyən məhsulların və malların çəkisini ölçmək üçün geniş istifadə edilib və bölgələrə görə çəkisi dəyişiklik göstərmişdir.

Xalvar — qədim dövrlərdə və bəzi bölgələrdə istifadə olunan bir çəki ölçü vahididir. Bu vahid, əsasən böyük həcmdə olan kənd təsərrüfatı məhsullarının və ya digər ağır yüklərin çəkisini ifadə etmək üçün tətbiq olunmuşdur. Xalvar vahidinin dəqiq çəkisi bölgələrə və məhsulun növünə görə fərqlənirdi. Ümumi olaraq bir xalvar təxminən 200-300 kq arasında dəyişirdi. Bəzi mənbələrdə bir xalvarın 250 kq olduğu göstərilir.

Sahə ölçü vahidəri

Kotan — qədim dövrlərdə və orta əsrlərdə istifadə edilən bir ölçü vahidi idi və əsasən ərazi ölçüsü kimi tətbiq olunurdu. Bu vahid, torpağın sahəsini, yəni bir kotanın (çiftçilikdə istifadə olunan iri kənd təsərrüfatı alətinin) bir mövsüm ərzində şumlayıb becərə biləcəyi ərazini ifadə edirdi. Ümumi olaraq, bir kotan ilə şumlanabilən torpaq sahəsi təxminən 10.000 kvadrat metr (1 hektar) ətrafında hesablanırdı. Bəzi bölgələrdə bu sahə bir qədər böyük və ya kiçik ola bilərdi.

Hektar — torpaq sahəsinin ölçülməsi üçün istifadə edilən beynəlxalq sahə ölçü vahididir. "Hektar" sözü, Yunan dilində "hekto-" (yüz) və Latınca "area" (sahə) sözlərindən yaranmışdır. Bu, əslində 100 aradan (ar – 100 kvadrat metr) ibarət olan bir ölçü vahididir. Metrik sistemin bir hissəsi olaraq 1795-ci ildə Fransada qəbul edilmişdir. Hektar, beynəlxalq ölçü sisteminə (SI) daxil edilməsə də, kənd təsərrüfatında və torpaq sahələrinin ölçülməsində qlobal olaraq qəbul edilmiş ən əsas vahidlərdən biridir.

Ar — torpaq sahəsinin ölçülməsi üçün istifadə edilən metr sistemi ilə bağlı bir ölçü vahididir. Ar, sahələrin ölçülməsində əsasən kiçik torpaq sahələrinə tətbiq olunur və metr sistemi ilə işləyən ölkələrdə istifadə olunur. Ar, Fransada metrik sistemin yaradıldığı 1795-ci ildə ölçü vahidi olaraq qəbul edilmişdir. Ar vahidi əsasən kiçik ölçülü torpaq sahələri üçün daha əlverişlidir.

Həcm ölçü vahidəri

Düymə — uzunluğu ölçmək üçün istifadə edilən bir ölçü vahididir və əsasən imperiya ölçü sistemində tətbiq olunur. Orta əsrlərdə düymə 1 futun (foot) 1/12 hissəsi olaraq müəyyən edilmişdir. Düymə imperiya ölçü sistemində istifadə edilsə də, beynəlxalq metrik sistemlə müqayisədə daha az tətbiq olunur. Buna baxmayaraq, texnologiya, elektronika və bəzi sənaye sahələrində standart bir vahid olaraq qalır. Ekran ölçüləri və boru ölçüləri kimi spesifik sahələrdə geniş tətbiqi sayəsində çox yaxşı tanınır.

Tuluq — qədim zamanlarda və bəzi bölgələrdə istifadə edilən bir maye ölçü vahididir. Adətən su, süd, yağ və digər mayelərin miqdarını ölçmək üçün istifadə olunurdu. Bir tuluq təxminən 40-50 litr həcmində hesab olunurdu. Bəzi yerlərdə tuluğun ölçüsü 70-80 litr həcmində də ola bilərdi. Tuluq, xüsusilə Azərbaycan və digər şərq ölkələrinin folklorunda və ədəbiyyatında tez-tez təsvir olunur.

Tas — qədim zamanlarda və bəzi bölgələrdə istifadə edilən bir ölçü vahidi idi və həmçinin qab kimi tanınırdı. Əsasən quru və ya maye məhsulların miqdarını ölçmək üçün tətbiq olunurdu. Tas, adətən metal, taxta, gil və ya bürüncdən hazırlanmış yuvarlaq qab şəklində idi. Tasın ölçüsü bölgələrə və qabın hazırlanma materialına görə dəyişirdi. Bir tas təxminən 0,5 litr - 1 litr arasında hesab edilirdi, lakin bəzi yerlərdə bu ölçü daha böyük ola bilərdi.

Sadə ölçü vahidəri

Baş — qədim zamanlarda əsasən heyvanların sayını və bəzi hallarda məhsul ölçülərini ifadə etmək üçün istifadə olunan bir ölçü vahidi idi. Bu vahid, konkret olaraq fiziki həcmi və ya çəkini deyil, sayını və ya miqdarını göstərirdi. Bu gün də bəzi bölgələrdə təsərrüfat həyatında öz əhəmiyyətini saxlayır.

Boyun — qədim zamanlarda və bəzi mədəniyyətlərdə istifadə edilən bir uzunluq ölçü vahidi idi. Bu vahid, əsasən insanın boyunun uzunluğuna əsaslanaraq müəyyən edilirdi. Bu ölçü vahidinin dəqiq uzunluğu müxtəlif mədəniyyətlərdə və coğrafi ərazilərdə fərqli ola bilərdi. Məsələn: 1 boyun = təxminən 1,5 - 2 metr.

Tüstü — qədim dövrlərdə istifadə olunan bir həcmi ölçü vahidi idi və daha çox maye və quru maddələrin miqdarını ölçmək üçün tətbiq edilirdi. Bu ölçü vahidi əsasən Türk dünyası və Qafqaz regionunda istifadə olunmuşdur və əsasən buğda, un, süd, yağ kimi məhsulların miqdarını ifadə edirdi. Tüstü ölçü vahidi ümumiyyətlə 1,5 - 2 litr həcmində hesab edilirdi.

Top — qədim zamanlarda istifadə olunan bir həcmi ölçü vahidi idi və adətən quru maddələr (məsələn, taxıl, un, paxlalılar və s.) və mayelər (yağ, süd və s.) ölçülərkən istifadə edilirdi. Top, bölgəyə görə farklı ölçülərdə təyin edilə bilərdi, lakin ortalama 12 - 15 litr həcmində hesab olunurdu.

Kəllə — qədim dövrlərdə istifadə olunan bir həcmi ölçü vahidi idi və əsasən quru maddələrin, xüsusilə buğda, taxıl, un, paxlalılar və bənzər kənd təsərrüfatı məhsullarının ölçülməsində istifadə edilirdi. Kəllə ölçü vahidi daha çox bağırsaq ölçüsü kimi istifadə olunurdu və ölçü olaraq 1,5 - 2 litr həcmində təyin edilirdi, amma bəzi bölgələrdə və dövrlərdə bu ölçü daha fərqli ola bilərdi.

Qol — qədim zamanlarda və bəzi bölgələrdə istifadə olunan bir uzunluq ölçü vahidi idi. Bu vahid, əsasən insanın qolunun uzunluğu ilə əlaqələndirilirdi və təxminən bir insanın qolunun ölçüsünə uyğun olaraq təyin edilirdi. 1 qol təxminən 45 - 60 sm (təxmini) uzunluğunda hesab edilirdi, amma fərqli dövrlərdə və coğrafi ərazilərdə bu ölçü dəyişə bilərdi.

Diş — qədim dövrlərdə istifadə olunan bir uzunluq ölçü vahidi idi və adətən dişin uzunluğu ilə əlaqələndirilirdi. Bu ölçü vahidi çox vaxt ticarətdə, kənd təsərrüfatında və tikinti işlərində istifadə olunurdu. Diş ölçüsünün uzunluğu 2,5 - 3 santimetr arasında dəyişə bilərdi, amma bu ölçü fərqli dövrlərdə və coğrafi ərazilərdə müxtəlif ola bilərdi.

Qulaq — qədim zamanlarda istifadə olunan bir uzunluq ölçü vahidi idi və adətən insanın qulağının uzunluğu ilə əlaqələndirilirdi. Bu ölçü vahidi, xüsusən tikinti, ticarət və kənd təsərrüfatı işlərində istifadə olunurdu. Qulaq ölçüsü, insanın yuxarı qulağının uzunluğuna bərabər tutulurdu və təxmini olaraq 3 - 4 santimetr arasında hesab olunurdu.

Sürət ölçü vahidəri

Düyün — qədim dövrlərdə istifadə olunan bir sürət ölçü vahidi idi və əsasən gəmilərin və ya atların sürətini ölçmək üçün istifadə edilirdi. Bu ölçü vahidi daha çox dənizçilik və gəmiçilik sahələrində tətbiq olunurdu. 1 düyün  1 dəniz mili (1 852 m) / saata bərabərdir.